W Polsce w ciągu 10 lat liczba gospodarstw ekologicznych wzrosła ponad 11-krotnie. Wystarczy przyjrzeć się statystykom, w 2004 roku producentów ekologicznych było 3 760, w 2016 roku liczba ta wyniosła 24 276. O tym, skąd bierze się ten trend i co rolnictwo ekologiczne oznacza dla producentów i konsumentów mówi Anna Klimas, Kierownik Sekcji Certyfikacji Produkcji Rolniczej TÜV Rheinland Polska.

Skoro zainteresowanie rolnictwem ekologicznym stale rośnie to czy dzieje się to kosztem tradycyjnego rolnictwa, czy powstają nowe gospodarstwa? Jak wygląda stosunek liczby gospodarstw tradycyjnych do ekologicznych w Polsce?

Tak, są to gospodarstwa konwencjonalne, które decydują dostosować swoją produkcję do wymogów rolnictwa ekologicznego. Powierzchnia ekologicznych użytków rolnych w Polsce zajmuje ok. 580 tys. ha, co stanowi 3% powierzchni użytków rolnych w kraju. Do niedawna liczba certyfikowanych podmiotów w zakresie rolnictwa ekologicznego nie do końca była odzwierciedleniem trendów rynkowych i kształtowania się preferencji konsumentów. Były to głównie gospodarstwa, które korzystały z dofinansowania pierwotnej produkcji roślinnej w ramach programu rolnośrodowiskowego. Dopłaty w tym zakresie wahają się od 260 złotych do ha (w przypadku trwałych użytków zielonych) nawet do 1800 złotych do ha upraw sadowniczych. Od 2014 roku płatności ekologiczne są przyznawane, jeżeli ponadto rolnik wytworzył produkty rolnictwa ekologicznego, co wyłącza z certyfikacji rolników, którzy nie zajmują się produkcją. Rynek zaczyna podążać w kierunku promowania wszystkiego co „zdrowe”, co doskonale wpasowuje się w produkcję ekologicznej żywności. Jest to dodatkowa zachęta dla rolników, aby produkować żywność, która będzie wprowadzana na rynek. TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. certyfikuje ponad 3 tys. gospodarstw, 65 przetwórni oraz podmiotów prowadzących obrót tymi produktami. W kontekście trwałego rozwoju certyfikacji rolnictwa ekologicznego, bardzo istotne jest ciągłe zwiększanie się ilości podmiotów prowadzących przetwórstwo oraz obrót produktami ekologicznymi.

Według danych podawanych przez Głównego Inspektora Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w 2015 roku TÜV Rheinland Polska była na 6 miejscu w rankingu Upoważnionych Jednostek Certyfikujących pod względem liczby klientów. W 2016 roku liczba klientów znacznie wzrosła, przybyło także certyfikowanych przetwórców. Z czym wiąże Pani to zainteresowanie?

W ostatnim czasie obserwuje się ciągłe zwiększanie udziału produktów ekologicznych na rynku artykułów rolno-spożywczych. Wynika to przede wszystkim ze zmian oczekiwań konsumentów w bogacących się społeczeństwach, którzy coraz większą uwagę zwracają na aspekty środowiskowe, dobrostan zwierząt oraz metody produkcji żywności przy użyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów.

Bardzo ważnym czynnikiem rozwoju przetwórstwa produktów ekologicznych jest polityka sieci handlowych, które wprowadzają do swojego asortymentu produkty ekologiczne, głównie ze względów wizerunkowych. Prowadzi to do zwiększania się popytu na przetworzone produkty ekologiczne, co przekłada się na zainteresowanie tą działalnością firm przetwórczych.

Do niedawna istotnym elementem ograniczającym przetwórstwo produktów ekologicznych był niedobór surowców pochodzenia rolniczego. W strukturze ekologicznej produkcji pierwotnej dominowały uprawy traw i zbóż. Brakowało towarowych gospodarstw warzywniczych, sadowniczych i mleczarskich, które stanowiłyby zaplecze surowcowe dla rozwijającego się przemysłu spożywczego. Z tego powodu, w pierwszym dziesięcioleciu po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, większość ekologicznych produktów oferowanych na rynku polskim pochodziła z innych krajów Wspólnoty.

Od kilku lat obserwuje się rozwój ekologicznej produkcji towarowej, zarówno produktów roślinnych, jak i zwierzęcych, co generuje rozwój przetwórstwa oraz eksportu rodzimych produktów w jakości ekologicznej. TÜV Rheinland Polska jest rozpoznawalna na całym świecie i wiele firm decyduje się na podjęcie współpracy, licząc, że pomoże im to w budowaniu skutecznego marketingu.

Z jakimi problemami spotykają się przetwórcy ekologiczni? W samym procesie produkcji, jak i przy dostawach na rynek?

Po pierwsze, problemem przetwórców jest brak rozwiniętej i pewnej bazy surowcowej.

Rozwój przetwórstwa produktów ekologicznych jest możliwy nie tylko dzięki zwiększaniu popytu na produkty ekologiczne, ale także dzięki istnieniu bazy surowcowej skoncentrowanej na obszarze działania przetwórni. W Polsce pierwotna produkcja ekologiczna jest rozproszona, co sprawia, że przewożenie surowców, szczególnie tych szybko psujących się, jest ekonomicznie nieuzasadnione.

Duże rozdrobnienie producentów ekologicznych sprawia trudności natury logistycznej oraz problemy zarządzania jakością na poziomie dostawców. Współpraca z wieloma dostawcami, produkującymi mały wolumen produktów, jest uciążliwa i stwarza ryzyko związane przede wszystkim z powtarzalnością surowca. W rolnictwie ekologicznym niedozwolone są procesy, które odtwarzają właściwości utracone w wyniku procesu przetwarzania lub w wyniku transportu i przechowywania. To stawia duże wymagania pod względem powtarzalności surowca. Z punktu widzenia rozwoju przetwórstwa ekologicznej żywności, optymalny jest rozwój grup producenckich, z którymi przetwórnie mogłyby stale współpracować.

Po drugie, problematyczne okazuje się zapewnienie powtarzalności sensorycznej produktów ekologicznych. Konsumenci przyzwyczajeni są do produktów o standaryzowanej jakości sensorycznej. Przy wykorzystaniu fizycznych, biotechnologicznych lub biologicznych metod przetwarzania bez użycia metod odtwarzających utracone właściwości, jest to w wielu przypadkach trudne. Innym problemem w przetwórstwie żywności ekologicznej jest przyzwyczajenie konsumentów do określonych właściwości lub smaku produktów, które nie wynikają z ich fizycznej natury, a z dodatków standardowo stosowanych. Te same produkty ekologiczne będą cechowały się innym smakiem lub właściwościami, co jest problemem na poziomie wprowadzania produktu na rynek.

Po trzecie, problemem jest brak weryfikacji certyfikatów dostawców. Regulacje prawne nakładają na jednostki certyfikujące obowiązek udostępniania certyfikatów na stronach internetowych, co ułatwia konsumentom i kupującym surowce pełną identyfikację i potwierdzenie, że certyfikat nie został zafałszowany, a produkt spełnia odpowiednie wymagania. Niemniej jednak brak weryfikacji certyfikatów dostawców jest wciąż dużym problemem, w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w trakcie kontroli skutkuje to nałożeniem sankcji – ostrzeżenie. Nasza jednostka prowadzi wykaz certyfikatów pod adresem www.wykaz.tuv.pl. Wyszukiwarka umożliwia m.in. identyfikację podmiotu, rodzaju lub asortymentu produktów, okresu ważności, a także podgląd elektronicznej wersji certyfikatu.

Po czwarte, w przypadku produkcji równoległej (przetwórstwa tych samych produktów w jakości ekologicznej i konwencjonalnej), producent jest zobowiązany zapewnić oddzielenie produkcji ekologicznej i konwencjonalnej. Rozdział powinien opierać się na fizycznych barierach lub chronologii produkcji. Producent ma obowiązek wdrożenia odpowiednich działań w zakresie czyszczenia urządzeń produkcyjnych, monitorowania ich skuteczności lub prowadzenia ich ewidencji, w celu uniknięcia ryzyka zanieczyszczenia przez niedozwolone substancje lub środki.

Zagrożenie zanieczyszczenia możliwe jest np. gdy przygotowanie przetworzonej żywności ekologicznej odbywa się na tych samych liniach technologicznych co przygotowanie żywności ekologicznej. Ze względu na marginalną produkcję ekologiczną, większość zakładów korzysta z tych samych linii produkcyjnych. Rozdział więc opiera się na chronologii produkcji. W związku z tym, przed produkcją ekologiczną należy wyczyścić linię produkcyjną i upewnić się, że została ona opróżniona. Stanowi to duży problem, szczególnie przy długich liniach produkcyjnych oraz bardzo małej produkcji ekologicznej (np. podczas procesu przemiału zboża).

Po piąte, produkty ekologiczne muszą być transportowane zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego. Producent ma obowiązek zachowania odpowiednich warunków, umożliwiających transport produktów ekologicznych do odbiorców, włączając hurtowników i detalistów, w szczególności zastosowania odpowiedniego opakowania, pojemników lub pojazdów zamkniętych w taki sposób, aby nie można było dokonać zamiany zawartości bez ingerencji w treść pieczęci, w tym jej uszkodzenia.

Transport produktów przetworzonych i zapakowanych w opakowania jednostkowe nie jest problemem ze względu na brak zagrożenia ingerencji w zawartość opakowania. Bardzo dużym problemem jest transport surowców od producenta pierwotnego do przetwórni. Ludzie Jest to transport bez zamknięcia, obwarowany szczególnymi zasadami, które zmniejszają ryzyko związane z zanieczyszczeniem produktów, podmianą lub innymi zdarzeniami, które wpłynęłyby na ekologiczny status produktu.

Każdemu transportowi produktów powinien towarzyszyć dokument transportowy, który zawiera:

• nazwę i adres producenta oraz, jeśli różny, właściciela lub sprzedawcy produktu,
• nazwę produktu wraz z odniesieniem do ekologicznej metody produkcji,
• nazwę lub numer identyfikacyjny jednostki certyfikującej, któremu podlega producent,
• sposób zapakowania produktu.

W ewidencji transportu muszą znaleźć się informacje dotyczące czyszczenia środka transportu oraz weryfikacji skuteczności czyszczenia. Wielu producentów nie posiada własnej floty transportowej i korzysta z usług spedycyjnych. Zaangażowanie podwykonawców zgodnie ze standardami musi podlegać systemowi kontroli. Obecnie na rynku jest niewielu spedytorów, którzy posiadają certyfikat zgodności z zasadami rolnictwa ekologicznego. Jest to duży problem, który w wielu przypadkach ogranicza rozwój działań w zakresie przetwórstwa produktów ekologicznych.

Po szóste, dużym problemem może być nieprawidłowe prowadzenie dokumentacji księgowej, która nie zawiera wyników kontroli przy odbiorze produktów ekologicznych. Przyjęcie surowców lub produktów ekologicznych do zakładu wymaga potwierdzenia wykonania kontroli jakości i ilości produktu, oraz kontroli dokumentów towarzyszących. Zakres kontroli surowca podczas przyjęcia jest inny niż w przypadku przyjęcia surowców zgodnie z wymogami systemu HACCP, dlatego też często w przetwórniach stwierdza się niezgodności w tym obszarze.

Lista potencjalnych problemów jest dość długa. Można z tego wysnuć wniosek, że decydując się na produkcje ekologiczną, trzeba być bardzo dobrze przygotowanym. Proszę powiedzieć, jak wygląda sama kontrola przeprowadzana przez inspektorów w gospodarstwie.

Kontrola w gospodarstwie prowadzona jest na podstawie ramowego programu kontroli. Rozpoczyna się spotkaniem otwierającym, które ma na celu wyjaśnienie procesu i zakresu kontroli. Inspektor weryfikuje punkty katalogu sankcji w rolnictwie ekologicznym z przedstawioną dokumentacją, rejestrami ekologicznej produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz stanem faktycznym stwierdzonym w toku przeprowadzonych czynności kontrolnych.

W przypadku podejrzenia zastosowania produktów niedozwolonych w produkcji ekologicznej, pobierane są próbki do badań. Dzieje się tak również w przypadku wytypowania przez biuro TÜV Rheinland Polska producenta do badania. W przypadku kontroli w nadzorze, inspektor sprawdza (jeśli występują) działania naprawcze odnoszące się do niezgodności stwierdzonych podczas ostatniej kontroli.

Nasi inspektorzy są uprawnieni do żądania: ustnych lub pisemnych wyjaśnień, okazania dokumentów lub innych nośników informacji oraz udostępnienia innych informacji mających związek z przedmiotem kontroli oraz do dokonywania oględzin roślin i zwierząt, produktów roślinnych, materiału siewnego, obiektów, pomieszczeń, maszyn, środków transportu oraz innych przedmiotów, w zakresie objętym kontrolą.

Spotkanie zamykające ma na celu podsumowanie przeprowadzonej kontroli. Wynik kontroli ma zweryfikować, czy producent: prowadzi produkcję zgodnie z przepisami Rozporządzenia Rady (WE) NR 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 roku w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylającym rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 oraz czy w próbkach pobranych do badań nie stwierdzono występowania substancji niedozwolonych w produkcji ekologicznej, technik produkcji niezgodnych z zasadami produkcji ekologicznej lub zanieczyszczeń produktami niedozwolonymi w produkcji ekologicznej (jeśli dotyczy).

Jakie produkty ekologiczne są najczęściej certyfikowane przez TÜV Rheinland Polska?

Certyfikujemy głównie uprawy paszowe, które są wykorzystywane do skarmiania zwierząt. Z produktów przeznaczonych do spożycia najczęściej: jabłka, ziemniaki, śliwki, gruszki, soczewicę jadalną, czereśnie i porzeczki. Z produktów zwierzęcych: żywiec wołowy, mleko krowie i jaja kurze. Wśród zakładów przetwórczych najwięcej jest zakładów działających w branży przetwórstwa owocowo-warzywnego.

Czy to prawda, że produkty ekologiczne mają krótszy termin przydatności do spożycia?

Produkty, np. wędliny czy mleko, których warunki przechowywania są bardziej rygorystyczne z uwagi na zakaz stosowania w większości przypadków substancji konserwujących i przeciwutleniających, posiadają krótsze terminy przydatności do spożycia. Natomiast w przypadku owoców i warzyw jest odwrotnie, dzięki wyższej zawartości witaminy C, która jest naturalnym konserwantem, oraz mniejszej ilości wody w produktach, utrzymują one dłużej pożądane właściwości sensoryczne i dłużej są przydatne do spożycia (np. ekologiczne truskawki cechują się dłuższym okresem przydatności niż truskawki z intensywnych upraw).

Certyfikacją rolnictwa ekologicznego w TÜV Rheinland Polska zajmuje się Pani od 2011 roku. Co zmieniło się przez te lata?

Certyfikacja podlega coraz większym rygorom prawnym. System kontroli produkcji ekologicznej ma zagwarantować konsumentom, że zakupione przez nich produkty, oznaczone jako ekologiczne, podlegały na każdym etapie produkcji, przygotowania i dystrybucji kontroli, która potwierdza spełnienie wymagań rozporządzenia 834/2007.

Od 2011 roku jednostki certyfikujące w rolnictwie ekologicznym zobowiązane są do przeprowadzania kontroli wyłącznie za pośrednictwem osób wpisanych do rejestru inspektorów rolnictwa ekologicznego. Do tego rejestru mogą zostać wpisane osoby, które posiadają wiedzę niezbędną do przeprowadzenia kontroli u producentów ekologicznych, potwierdzoną egzaminem zdanym przed komisją kwalifikacyjną, powołaną przez Głównego Inspektora Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.

Natomiast od 2016 roku jednostki certyfikujące zobowiązane są stosować odpowiednie środki w przypadku wystąpienia naruszeń i nieprawidłowości ze strony klientów objętych systemem kontroli. Ujednolicony katalog sankcji nie tylko zapewnia wiarygodność i przejrzystość systemu, ale ogranicza ryzyko różnego traktowania przez jednostki certyfikujące producentów, u których stwierdzono te same nieprawidłowości.

W tym samym roku nałożono również prawny wymóg korzystania z laboratoriów urzędowych i referencyjnych określonych w rozporządzeniu oraz zakres badań, którym poddawane są produkty, które mogą być pobrane w trakcie kontroli.

W bieżącym roku włączono import produktów ekologicznych do systemu TRACES (trade control and expert system). Jest to zintegrowany system internetowy prowadzony przez Dyrekcję Generalną ds. Zdrowia i Ochrony Konsumentów Komisji Europejskiej (DG SANTÉ), służący do powiadamiania, wystawiania świadectw i monitorowania w zakresie przywozu, tranzytu, wywozu i handlu wewnątrzunijnego w przypadku zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego. Podmioty gospodarcze (sektor prywatny) oraz właściwe organy na całym świecie mogą używać tej internetowej sieci w celu śledzenia przemieszczeń zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego. Zapewni to lepszą identyfikację (traceability) oraz ograniczenie oszustw (np. brak możliwości wystawiania świadectwa przez podmiot, który nie jest do tego uprawniony)

Czy producenci żywności ekologicznej podlegają takim samym regulacjom dotyczącym bezpieczeństwa żywności jak inni producenci na rynku?

Tak, produkty ekologiczne podlegają tym samym wymaganiom zdrowotnym żywności, m.in. mikrobiologicznym czy w zakresie najwyższych, dopuszczalnych poziomów substancji zanieczyszczających oraz wymagań w zakresie znakowania. Zasady i procedury bezpieczeństwa żywności muszą być spełnione na wszystkich etapach łańcucha żywnościowego.